Ένα σημαντικό -πλην παραγνωρισμένο- ντοκουμέντο που βρίσκεται στο προσωπικό αρχείο του Γιόζιπ Μπροζ Τίτο μας προσφέρει μία πολύτιμη πηγή κατανόησης των πολιτικών ερωτημάτων στα οποία καλούνταν να απαντήσει η πλευρά του ΚΚΕ λίγο πριν το ξέσπασμα των συγκρούσεων του Δεκέμβρη του ‘44. Πρόκειται για το εξασέλιδο πρακτικό της συνάντησης της τριμελούς αντιπροσωπείας του ΚΚΕ με τον Τίτο, το οποίο βεβαίως έχει συνταχθεί απ’ τη γιουγκοσλαβική πλευρά.
Η συνάντηση έλαβε χώρα στις 15 Νοέμβρη 1944, ένα μήνα δηλαδή μετά την απελευθέρωση της Αθήνας και ενώ το ΚΚΕ, μέσω του ΕΑΜ, συμμετείχε στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας, τα κρισιακά σημάδια της οποίας ήταν πλέον έκδηλα. Διαβάζοντας τα πρακτικά της συνάντησης μπορούμε να διακρίνουμε την ανάπτυξη δύο διαφορετικών λογικών αντιμετώπισης της τότε κατάστασης. Από τη μία, η “λογική Τίτο” βλέπει την κατάσταση εντελώς ρευστή και τη χρονική συγκυρία κατάλληλη ώστε να κατοχυρώσει το κομμουνιστικό κίνημα τις καλύτερες δυνατές θέσεις για την επαύριο του πολέμου. Η προσέγγιση αυτή δίνει τον τόνο στο ρίσκο και την αποφασιστικότητα υποτιμώντας (ή τουλάχιστον μη υπερτιμώντας) τις βρετανικές δυνατότητες στρατιωτικής επέμβασης. Έτσι, αυτό που διαπνέει τις τοποθετήσεις του στη συνάντηση είναι η τόλμη απέναντι σε συμμάχους κι αντιπάλους κι η έμφαση στον στρατιωτικό συσχετισμό ως τον πιο καθοριστικό παράγοντα για τη διαμόρφωση του πολιτικού συσχετισμού.
Από τις τοποθετήσεις της ελληνικής αντιπροσωπείας είναι έκδηλη η έλλειψη αυτοπεποίθησης πως μπορεί δίχως έξωθεν βοήθεια να τα καταφέρει απέναντι στη βρετανική αυτοκρατορία. Παρ’ όλα αυτά είναι εξαιρετικής σημασίας το γεγονός ότι ήδη απ’ τις 15 Νοέμβρη γίνεται φανερό ότι η πλευρά του ΚΚΕ αξιολογεί την κλιμάκωση των πιέσεων απ’ τη βρετανική κι ελληνική-αστική πλευρά ως ιδιαίτερα ανησυχητική έχοντας καταλήξει πως μια ένοπλη σύγκρουση πάνω στο ζήτημα της σύστασης του νέου εθνικού στρατού είναι το πιο πιθανό σενάριο. Παρ’ όλα αυτά, στη συνάντηση δεν κατατίθεται κάποιο “σχέδιο ανταρσίας” ή μια λογική παρατεταμμένου αγώνα. Αυτό που μπορεί ενδεχομένως να συναχθεί απ’ τις τοποθετήσεις της αντιπροσωπείας του ΚΚΕ είναι μία λογική “ένοπλης διαπραγμάτευσης”. Το δεύτερο μεγάλο ζήτημα που θα συζητηθεί είναι αυτό της τύχης της Μακεδονίας. Και εδώ κατατίθενται δύο διαφορετικές λογικές. Ο Τίτο αν και διαβεβαιώνει πολλάκις πως δεν υπάρχουν γιουγκοσλαβικές βλέψεις στην ελληνική Μακεδονία αναπτύσσει εν τέλει μία συλλογιστική σύμφωνα με την οποία, η τύχη της ελληνικής Μακεδονίας θα πρέπει να συσχετιστεί με την έκβαση του αγώνα στην Ελλάδα και το γενικό συμφέρον του μεταπολεμικού συσχετισμού δυνάμεων ανάμεσα στο κομμουνιστικό και το αστικό μπλοκ, σκεπτικό το οποίο η πλευρά του ΚΚΕ δε φαίνεται να συμμερίζεται.
«Καλύτερα να έχετε ένα σίγουρο τάγμα, παρά έξι υπουργούς στην κυβέρνηση»
Στη συνάντηση από την πλευρά του ΚΚΕ συμμετέχουν οι Ανδρέας Τζήμας (Σαμαρινιώτης), μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ και της ΠΕΕΑ (Εθνοσύμβουλος του νομού Φλωρίνης) κι απεσταλμένος εκ μέρους του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στο στρατηγείο του Τίτο, στο νησί Βις από τον Ιούνιο του ‘44. Επίσης, ο Στέργιος Αναστασιάδης, μέλος του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ και καθοδηγητής της αθηναϊκής ΟΠΛΑ απ’ τις αρχές του ‘44 καθώς και ο Λευτέρης Ματσούκας (Μπαρμπαλέξης), γραμματέας της νομαρχιακής επιτροπής Σερρών του ΚΚΕ.
Η συνάντηση των δύο πλευρών ξεκινάει με την παρουσίαση της στρατιωτικής κατάστασης στην Ελλάδα όπου παρουσιάζεται μία εικόνα στρατιωτικής υπεροχής του ΚΚΕ, τόσο κατά της αντίδρασης, όσο και στο εσωτερικό του νεοσχηματισμένου εθνικού στρατού, στον οποίο το ΚΚΕ εμφανίζεται να ελέγχει το 50% του δυναμικού του και το 75% των αξιωματικών. Ως βάση του ΕΑΜικού αγώνα παρουσιάζονται, η πάλη εναντίον του κατακτητή, η διατήρηση της ελευθερίας και της εδαφικής ακεραιότητας της Ελλάδας και ακολούθως η επίλυση των εσωτερικών ζητημάτων, “ιδιαίτερα όσον αφορά στη μοναρχία”. Στη συνέχεια η ελληνική αντιπροσωπεία παρουσιάζει το σκεπτικό γύρω από την κυβέρνηση εθνικής ενότητας με τον Γεώργιο Παπανδρέου: “Εμείς ήρθαμε σε συμφωνία με τον Παπανδρέου, πρώτον επειδή μπορούσαμε καθώς όλη η δύναμη είναι στα δικά μας χέρια. Δεύτερον, οι Άγγλοι ξεκίνησαν πάρα πολύ να ασκούν πίεση στην Ελλάδα … Μας απείλησαν ακόμη ότι αν δεν δημιουργήσουμε κυβέρνηση ενότητας θα μας επιτεθούν με στρατό. Εμείς συνεχίζουμε αυτή τη συνεργασία με τον αντιδραστικό Παπανδρέου καθότι είμαστε μόνοι, επειδή οι Άγγλοι στ’ αλήθεια θα μας επιτίθονταν.” ενώ παρακάτω προσθέτουν: “Οι Άγγλοι ήθελαν την Ελλάδα χωρίς τάξη και με αμοιβαίες συγκρούσεις για να μπορούν ευκολότερα να επέμβουν. Και έκαναν τα πάντα ώστε να σιγουρέψουν ότι η επέμβαση θα λάβει χώρα. / Γι’ αυτό πιστεύουμε ότι η συνεργασία μας με τον Παπανδρέου είναι σωστή”
Όταν η αντιπροσωπεία του ΚΚΕ υπογραμμίζει ότι οι Άγγλοι δεν επιτρέπουν τη σύλληψη των περισσοτέρων προδοτών, οι οποίοι ζουν οπλισμένοι γύρω απ’ την Αττική, ο Τίτο παρεμβαίνει:
– Γιατί ακούτε τους Άγγλους;
– Για να αποφευχθεί η επέμβασή τους εναντίον μας.
– Αυτή είναι η πιο συνηθισμένη τους απάτη και απειλή. Αυτοί δεν θα έρθουν αυτό είναι σίγουρο επειδή και να θέλουν δεν μπορούν. Κι εμάς μας απείλησαν παρομοίως, αλλά βλέπετε ότι δεν μπόρεσαν μες σ’ αυτή την κατάσταση να κάνουν κάτι με τη βία. Και τους συμμορίτες πρέπει να τους τιμωρήσετε κι ας απειλούν 100 αγγλικές αυτοκρατορίες με επέμβαση. Ποια είναι η δύναμή σας, αν δεν μπορείτε ούτε αυτό;
Τότε η αντιπροσωπεία του ΚΚΕ υποστηρίζει πως στερείται μέσων και δυνατοτήτων για να βγάλει προς τα έξω την πραγματικότητα που επικρατεί στην Ελλάδα, επισήμανση στην οποία ο Τίτο απαντάει με ένα νέο ερώτημα: “Και πώς θα φέρονται οι Άγγλοι όταν γίνουν ανεξέλεγκτοι μετά τον πόλεμο; Θέλετε να καταστείτε πλήρως αγγλική αποικία;”. Σε αυτό το σημείο, η συζήτηση γίνεται εξαιρετικά ενδιαφέρουσα καθώς αναδεικνύονται τα κεντρικά επίδικα για την πλευρά του ΚΚΕ τα οποία καθορίζουν την τακτική του στην περίοδο. Μπροστά στην αυξανόμενη επιθετικότητα του αστικού κόσμου και των Βρετανών, με τη συνεργασία της ακροδεξιάς/φασιστικής πτέρυγας, η ηγεσία του ΚΚΕ αντιλαμβάνεται ότι η κατάσταση οδηγείται στη σύγκρουση. Δύο είναι τα κυρίαρχα ζητήματα που την απασχολούν σε περίπτωση ένοπλης ρήξης με τους Βρετανούς: οι προθέσεις της Σοβιετικής Ένωσης και η επίλυση του επισιτιστικού ζητήματος για τα μεγάλα αστικά κέντρα.
– Γι’ αυτό ήρθαμε σ’ εσάς. Αυτοί ενισχύουν όλο και περισσότερο τις προβοκάτσιές τους. Εμείς θα θέλαμε να γνωρίζουμε αν η πατρίδα μας έχει προδοθεί από την άλλη πλευρά.
– Πώς μπορείτε καν να το σκέφτεστε αυτό; Από σας εξαρτώνται τα πάντα. Εσείς νομίζετε ότι σ’ εμάς δεν έχουν επιχειρήσει προβοκάτσιες; Αλλά εμείς έχουμε θέσει τις προϋποθέσεις και αν δεν τηρούνταν εμείς θα απορρίπταμε τα πάντα από την πλευρά τους.
– Ναι αλλά μετά την απελευθέρωση σ’ εμάς οι Άγγλοι ενίσχυσαν ακόμα παραπάνω την πίεσή τους, ιδιαίτερα από οικονομική άποψη.
– Κι εμάς ήθελαν να μας εκβιάσουν με την πείνα. Όμως εμείς θα πεινάσουμε ακόμα τρία χρόνια και δεν θα δεχτούμε σ’ αυτό το θέμα οποιαδήποτε ανάμειξη στα δικά μας ζητήματα. Έχετε ακούσει για την απόρριψη εκ μέρους μας της βοήθειας της UNRRA. Αυτοί ήθελαν να μας κατακτήσουν με τους υπαλλήλους τους. Όμως εγώ πιστεύω ότι σ’ εσάς (η κατάσταση) είναι πιο βαριά, αλλά πρέπει παρ’ όλα αυτά να κρατήσετε γερά τα επιτεύγματά σας στα χέρια σας.
– Η δυσκολία βρίσκεται στο ότι είμαστε μακριά από την ΕΣΣΔ και δεν μπορούμε να υπολογίζουμε στη βοήθειά της.
– Αυτό μένει να το δούμε. Αλλά ένα είναι το κύριο. Πρέπει να έχετε στρατό. Πρέπει να εφαρμόσετε μέχρι το τέλος την πολιτική για την οποία αγωνίστηκε ο ελληνικός λαός και τρίτον, στην κυβέρνηση δεν πρέπει να επιτρέψετε να έχουν εκείνοι μεγαλύτερη επιρροή.
– Εμείς στο τέλος ακούσαμε και εσάς όσον αφορά στην κυβέρνηση, ακούσαμε και τη σοβιετική αποστολή στο Κάιρο η οποία συμβούλευσε να μπούμε στην κυβέρνηση μ’ αυτούς. Κατά τ’ άλλα ο στρατός είναι στα χέρια μας. Περαιτέρω, εμείς διοικούμε στην πραγματικότητα όλη την Ελλάδα εκτός απ’ τις περιοχές που είναι ο Ζέρβας και στη Βόρεια Μακεδονία.
Κατόπιν, η ελληνική πλευρά υπογραμμίζει στον Τίτο ότι οι δύο βασικές προτεραιότητες του ΚΚΕ στην περίοδο είναι να διαλυθούν οι δυνάμεις που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς (και πλέον με τους Άγγλους) και να συλληφθούν και να δικαστούν όλοι οι προδότες. Υπογραμμίζουν επίσης ότι “κόκκινη γραμμή” στις συνεννοήσεις τους με τον Παπανδρέου είναι η συμπερίληψη όλων των ΕΑΜικών αξιωματικών στο νέο εθνικό στρατό. Όπως χαρακτηριστικά λένε: “Αν αυτό δεν εκπληρωθεί, δεν θα παραδώσουμε τα όπλα […] εμείς δεν θα διαλύσουμε τις μονάδες μας. Εμείς θεωρούμε ότι αυτό θα μας φέρει σε διαφωνία με τους Άγγλους, όμως θα παρεκκλίνουμε τόσο ώστε και σε περίπτωση που δεν πάρουμε τις θέσεις που θέλουμε, να μην τις απωλέσουμε κιόλας. Αντιθέτως θα παλέψουμε μαζί τους”. Ο Τίτο τους επισημαίνει: “…ο Παπανδρέου θα προσπαθήσει, αν εσείς δεν προλάβετε, με τη βοήθεια των Άγγλων, οι οποίοι θα τον οργανώσουν, να δημιουργήσει τον δικό του στρατό” ενώ η ελληνική αντιπροσωπεία απαντά: “Όχι, εμείς θα εργαστούμε ώστε αυτό να είναι λαϊκή πολιτοφυλακή”. Στη συνέχεια ο Τίτο ενημερώνεται ότι η υποτιθέμενη αγγλική επισιτιστική βοήθεια είναι απλά ένα όπλο εκβιασμού: “Αυτά τα πλοία δεν έρχονται στα λιμάνια μας, αλλά κάθονται με το ψωμί στην ανοιχτή θάλασσα. Αυτοί λένε το εξής: όσο δε συμφωνείτε να έρθει ο βασιλιάς στην Ελλάδα, δεν θα έχετε ψωμί. Κι αυτό είναι το μεγαλύτερο ζήτημα απ’ όλα. Μόνο η Αθήνα κι ο Πειραιάς έχουν περίπου 1.200.000 κατοίκους. Πώς θα τους ταϊσουμε;”
Η αντιπροσωπεία του ΚΚΕ αναφέρεται στα επιτεύγματα του ΕΛΑΣ και τη δημοτικότητα που απολαμβάνει όμως για άλλη μια φορά περιγράφεται το βασικό εμπόδιο κατά την άποψη του ΚΚΕ, το οποίο είναι η απουσία πολιτικής, υλικής και διπλωματικής βοήθειας απ’ το εξωτερικό.
Τότε ο Τίτο υπόσχεται ότι σύντομα θα εκκαθαριστεί το γιουγκοσλαβικό τμήμα της Μακεδονίας από τους Γερμανούς και το ΕΑΜικό κίνημα θα μπορεί να υπολογίζει σε βοήθεια: “Εμείς θα σας βοηθήσουμε από κάθε άποψη επειδή αυτό θα είναι και για μας καλύτερο. Πρέπει να απομακρύνουμε το συντομότερο ο,τιδήποτε μπορεί να οδηγήσει σε συγκρούσεις στα Βαλκάνια. Εμάς είναι προς το συμφέρον μας το Κόμμα σας να κρατάει τα πάντα. Θα σας το ξαναπώ: Κρατήστε καλά τον στρατό στα χέρια σας. Όταν άκουσα για τη διάλυση των μονάδων σας θύμωσα. Ένα θα σας πω: καλύτερα να έχετε ένα σίγουρο τάγμα, παρά έξι υπουργούς στην κυβέρνηση. Οι στρατιώτες εύκολα θα διώξουν κάποιον που σας ενοχλεί απ’ την κυβέρνηση. Ενώ άμα δεν έχετε στρατό δεν θα κάνετε τίποτα.”
Η Μακεδονία η στάση του Τίτο και η προοπτική της Βαλκανικής Ομοσπονδίας
Το δεύτερο ζήτημα που θα συζητηθεί στη συνάντηση είναι το μακεδονικό. Έχουν προηγηθεί λίγες ημέρες πριν, οι δηλώσεις του υπεύθυνου του γιουγκοσλαβικού ΚΚ για τη Μακεδονία, Σβέτοζαρ Βουκμάνοβιτς “Τέμπο”, περί ανάγκης προσάρτησης της ελληνικής και βουλγαρικής Μακεδονίας και η οργισμένη αντίδραση των Βουλγάρων όπως καταδεικνύεται γλαφυρά απ’ το τηλεγράφημα του Κόστοφ προς τον Δημητρόφ όπου ο πρώτος αναφέρει για τους Μακεδόνες της Γιουγκοσλαβίας: “Τους φαίνεται ότι το μακεδονικό ζήτημα είναι το κέντρο του κόσμου. Εκτός απ’ την Μακεδονία και την ένωσή της γι’ αυτούς δεν υπάρχει ούτε Βουλγαρία, ούτε Ελλάδα, ούτε Αγγλία, ούτε ΕΣΣΔ.” Τα μέλη της αντιπροσωπείας του ΚΚΕ ενημερώνουν τον Τίτο για την προπαγάνδα της αντίδρασης περί τιτοϊκών βλέψεων στο ελληνικό τμήμα της Μακεδονίας ρωτώντας τον Γιουγκοσλάβο ηγέτη ευθέως: “Ζητάτε την ανεξαρτησία όλης της Μακεδονίας;”.
Τίτο: “Πουθενά δεν έχω θέσει ζήτημα να αλλάξουν τα σύνορα της Ελλάδας προς όφελος της Γιουγκοσλαβίας. Αλλά δε συμφωνώ μαζί σας στο ότι δεν έχετε δώσει στους Μακεδόνες τα εθνικά τους δικαιώματα, να μιλούν στη γλώσσα τους, να έχουν πλήρη αυτονομία να να αισθάνονται ελεύθεροι. Από δικές σας παρανοήσεις στο μακεδονικό ζήτημα φτάσαμε σε όλα αυτά, και δεν αποκλείεται κι οι Άγγλοι να ‘χουν βάλει το χεράκι τους σ’ αυτό το ζήτημα. Αυτοί θέλουν να ενισχύσουν αυτό το γεγονός για να διαλύσουν τις σωστές σχέσεις μας και να σας απομονώσουν απ’ τον λαό σας. Εσείς έπρεπε να κρατήσετε γερά μία σωστή γραμμή σε αυτό το ζήτημα και να πάτε ως το τέλος.”
Η ελληνική αντιπροσωπεία αφού αναφέρεται στον βλαπτικό αντίκτυπο των δηλώσεων Τέμπο υπογραμμίζει πως η ελληνική Μακεδονία κατοικείται κατά 90% από Έλληνες. Τότε, ο Τίτο για δεύτερη φορά ξεκαθαρίζει ότι κανένας δεν έχει βάλει ζήτημα για την ελληνική Μακεδονία σχολιάζοντας ότι το μόνο που συζητείται είναι ένα ελεύθερο πέρασμα στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης κατά τα πρότυπα της συμφωνίας Ελλάδας-Γιουγκοσλαβίας στο μεσοπόλεμο.
Πριν αποχωρήσει, η αντιπροσωπεία του ΚΚΕ καταθέτει για άλλη μια φορά τον προβληματισμό της για τους γιουγκοσλαβικούς χειρισμούς στο μακεδονικό και τις επιθέσεις προς την ελληνική κυβέρνηση στην οποία συμμετέχει και το ΚΚΕ. Η επιμονή στο μακεδονικό προκαλεί μια νέα, τρίτη τοποθέτηση του Τίτο επί του ζητήματος, αυτή τη φορά σε πιο αυστηρό τόνο αφού μέμφεται το ΚΚΕ ότι γίνεται “ουρά της μπουρζουαζίας”: “…Ως επικεφαλής της χώρας μας θα σας πω ότι ποτέ δεν έχω θέσει ζητήματα τα οποία να σας πονούν τόσο. Στην πρώτη δημόσια διακήρυξη στη Δαλματία μίλησα για την Ιταλία και την Αυστρία σε σχέση με τα σύνορα, αλλά το μακεδονικό ζήτημα δεν το ανέφερα. […] Τώρα σας μιλάω σαν κομμουνιστής. Αν σ’ εσάς επικρατήσει η αντίδραση, η Μακεδονία πρέπει να περιέλθει στα πλαίσια της Γιουγκοσλαβίας η οποία σήμερα αντιπροσωπεύει κάτι άλλο και όχι χώρα η οποία θέλει να επεκτείνει τα σύνορά της εις βάρος άλλων. Αλλά αν ακολουθήσετε σωστή πολιτική στο μακεδονικό ζήτημα και έχετε την εξουσία στα χέρια σας τότε αυτό είναι και για μας καλύτερο και οι Μακεδόνες δεν θα έχουν τίποτα ενάντια στο να βρίσκονται εκεί όπου έχουν την ελευθερία τους. Και αν πάμε ακόμα πιο μακριά σας το λέω ειλικρινά, η ενδεχόμενη ομοσπονδία των βαλκανικών χωρών, η οποία με τη σειρά της εξαρτάται από εμάς, θα καταστήσει το ίδιο σε όποιον και να περιέλθει η ελληνική Μακεδονία. Το βασικό είναι ένα: τα δυο μας Κόμματα να εργαστούν σε πλήρη συμφωνία και να έχουν ξεκάθαρα όλα τα ζητήματα.”
Εδώ γίνεται φανερή η βαλκανική διάσταση της ελληνικής υπόθεσης. Η σύγκρουση του Δεκέμβρη του ‘44 ξεσπά σε μια χρονική συγκυρία που το ζήτημα της ομοσπονδιοποίησης Βουλγαρίας και Γιουγκοσλαβίας, ως πρώτο βήμα για τη δημιουργία βαλκανικού μπλοκ, μπαίνει στην ημερήσια διάταξη. Η οδηγία του Δημητρόφ προς τον Κόστοφ την 1η του Δεκέμβρη είναι να επισπευστούν οι διαδικασίες: “γιατί μετά το τέλος του πολέμου θα μπουν πολλά εμπόδια. Πρέπει η συμφωνία να κλειστεί έτσι ώστε οι Άγγλοι κι όσοι αντιδρούν σ’ αυτή να βρεθούν προ τετελεσμένων”. Η επικράτηση των Άγγλων στην Αθήνα τους επιτρέπει να μπλοκάρουν και αυτή την εξέλιξη.
ΠΗΓΗ: Εφημερίδα ΠΡΙΝ, 11.12.1944
Ενώ με τη δημόσια διαφοροποίηση της μειοψηφίας του Γραφείου του ΚΣ της ΚΝΕ ξεκινά η ανοιχτή σύγκρουση της ηγεσίας του ΚΚΕ με την ΚΝΕ, τη ίδια στιγμή με διοχετευμένα ρεπορτάζ διαμορφώνεται κλίμα για τα οργανωτικά μέτρα που έρχονται. Αλλά και για τα «πολιτικά κέρδη» που έφερνε η απαλλαγή από την «ενοχλητική» ΚΝΕ και τις διαφωνίες στο ΚΚΕ και την Αριστερά για το Συνασπισμό, την κυβέρνηση Τζαννετάκη, την πολιτική Γκορμπατσόφ και την Περεστρόικα κ.ά.
21aristera 